Bakı üçün tarixi fürsət - C5+1 sammiti: Geosiyasi təsir nöqtələri yenidən paylanacaq?

ABŞ Prezidenti Donald Tramp noyabrın 6-da Vaşinqtonda keçiriləcək C5+1 sammitinə Mərkəzi Asiya liderlərini dəvət edib. Qazaxıstan Prezidenti Tokayev Azərbaycanın da bu formatda iştirakını vacib sayaraq, ölkənin enerji və logistika gücünə diqqət çəkib. 

Bəs C5+1 formatı Azərbaycan üçün hansı real üstünlükləri vəd edir? 

Mövzu ilə bağlı TodayPress TV-yə danışan deputat Naqif Həmzəyev bildirib ki, sammitin nəticələri regionun gələcək siyasi balansına təsir göstərə bilər:

"Noyabrın 6-da Vaşinqtonda ABŞ Prezidenti Donald Trampın ev sahibliyi ilə Mərkəzi Asiya ölkələrinin liderlərinin iştirak edəcəyi C5+1 sammiti keçiriləcək. 2015-ci ildə yaradılmış bu formatın 10 illik yubileyinə həsr olunan sammit prezident səviyyəsində ikinci belə görüş olacaq. Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan prezidentləri Ağ Evdə Trampla görüşəcəklər. Bu sammit adi diplomatik hadisə kimi görünsə də, regional geosiyasətdə ciddi dəyişikliklər vəd edir". 

Deputat qeyd edib ki, Qazaxıstan Prezidenti Tokayevin Azərbaycanın da bu formatda iştirakını dəstəkləməsi maraq doğurur:

"Qazaxıstan Prezidenti Tokayev Azərbaycanın sammitdə iştirakını vacib hesab etdiyini bildirərək, Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında bu ölkənin Cənubi Qafqazda və ondan kənarda mühüm rol oynadığını vurğulayıb. Onun sözlərinə görə, Azərbaycan regional nəqliyyat, logistika və enerji mərkəzinə çevrilib.

Tokayevin bu mövqeyi təsadüfi deyil. Azərbaycan Xəzəryanı ticarət marşrutlarının əsasını təşkil edir. Bu marşrutlar Mərkəzi Asiya ilə Çin arasında Qafqaz vasitəsilə Qərbə gedən yolları birləşdirir. Rusiyanın 2022-ci ildə Ukraynaya qarşı müharibəyə başlamasından sonra ənənəvi şərq-qərb dəhlizlərinin pozulması Orta Dəhlizin əhəmiyyətini daha da artırıb. 

Mərkəzi Asiyadan Xəzər dənizi vasitəsilə Azərbaycandan keçən bu marşrut indi əvəzedilməz rol oynayır.

Lakin hələlik Azərbaycanın sammitə rəsmən qoşulub-qoşulmayacağı aydın deyil. C5+1 formatı ənənəvi olaraq yalnız beş Mərkəzi Asiya respublikası üçün nəzərdə tutulub və Bakıya rəsmi dəvət hələ açıqlanmayıb. Bununla belə, Qazaxıstanın yüksək səviyyəli dəstəyi regional əməkdaşlığın genişlənməsinə olan marağı əks etdirir".

Onun sözlərinə görə, Azərbaycanın C5+1 formatında iştirakı bir sıra strateji üstünlüklər vəd edir:

"Birincisi, enerji və logistika əməkdaşlığının genişlənməsi. ABŞ-nin Trans-Xəzər dəhlizinin inkişafına xüsusi diqqət yetirməsi və Qazaxıstan, Azərbaycan və Özbəkistan vasitəsilə logistikanı təşviq etməkdə maraqlı olması Azərbaycanın regional nəqliyyat qovşağı kimi mövqeyini daha da möhkəmləndirir.

İkincisi, investisiya imkanlarının artması. Mərkəzi Asiya dövlətləri ABŞ-nin nadir torpaq elementləri və digər kritik mineralların kəşfiyyatı, hasilatı, emalı və ixracında əməkdaşlığı genişləndirməkdə maraqlıdır. Azərbaycan bu prosesdə logistik körpü rolu oynaya bilər.

Üçüncüsü, geosiyasi mövqenin güclənməsi. Azərbaycanın bu formatda iştirakı enerji təhlükəsizliyi və nəqliyyat inteqrasiyası müzakirələrinə əlavə güc verəcək. Bu da Bakının regional və qlobal arenada rolunu artıracaq.

Qırğız siyasi təhlilçi Mars Sarıyev də bu addımı Qafqazdan Mərkəzi Asiyaya qədər regionu əhatə edən ABŞ-nin ardıcıl və sistemli strategiyasının bir hissəsi kimi qiymətləndirir. 

Onun fikrincə, Rusiya uzunsürən müharibədə iştirak edir və ciddi insan və iqtisadi itkilər verir. Bu şəraitdə Moskva həm Cənubi Qafqazda, həm də Mərkəzi Asiyada – öz ənənəvi geosiyasi dayaqlarında tədricən təsir itirir".

N.Həmzəyev Vaşinqtonun bu prosesdə məqsədinin aydın olduğunu vurğulayıb:

"Mərkəzi Asiya ölkələrinə Rusiya ilə əməkdaşlığa iqtisadi və infrastruktur alternativləri təklif etmək. Bu strategiya yalnız iqtisadi maraqlarla deyil, həm də geosiyasi təsir nöqtələrinin yenidən paylanması ilə bağlıdır.

Maraqlıdır ki, Tokayevin Trampla məktublaşması ictimaiyyətə açıqlandıqdan qısa müddət sonra Qazaxıstan Prezidenti Rusiya Prezidenti ilə danışıb. İki lider Tokayevin Moskvaya gələcək səfərini müzakirə ediblər. Bu, iki həftədən az müddət ərzində onların ikinci belə telefon danışığıdır. Ekspertlər arasında Vaşinqton sammitinin bu danışıqların əsas mövzularından biri olduğu barədə fərziyyələr güclənir".

Parlamentari son olaraq əlavə edib ki, bu sammit Cənubi Qafqaz üçün yeni səhifə aça bilər:

"Əgər Azərbaycan sammitə dəvət olunarsa və Prezident İlham Əliyev orada iştirak edərsə, bu, Rusiyanın regiondakı təsirinin daha da azalması kimi qəbul edilə bilər. Moskva bu prosesə ehtiyatla yanaşacaq və öz maraqlarını qorumaq üçün diplomatik vasitələrə əl atacaq.

C5+1 sammiti regional geosiyasətdə yeni mərhələnin başlanğıcı ola bilər. Azərbaycanın bu formatda potensial iştirakı ölkənin enerji və logistika qovşağı kimi rolunu beynəlxalq səviyyədə təsdiqləyə bilər. ABŞ-nin Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqazda artan marağı regionda yeni iqtisadi və siyasi reallıqlar yaradır.

Hələlik Bakıya rəsmi dəvət açıqlanmasa da, Qazaxıstanın yüksək səviyyəli dəstəyi və regional proseslərdə Azərbaycanın artan rolu Prezident İlham Əliyevin bu tarixi sammitdə iştirak edə biləcəyinə dair ümidləri canlı saxlayır. Noyabrın 6-da Vaşinqtonda baş verəcək hadisələr regionun gələcəyinə ciddi təsir göstərə bilər".

Jalə Rövşən

TodayPress TV